CRWYDRO CARREG YR OGOF
CRWYDRO CARREG YR OGOF
Keith T. O’Brien
Dyma’r cyntaf mewn cyfres newydd lle bydd Keith yn ein tywys o amgylch ei hoff lecyn.Ar hirddydd haf ni cheir un man gwell i wylio’r haul yn machlud na Charreg yr Ogof, Traws, gyda’r bel fawr oren yn suddo’n ara’ deg tu cefn i Foel Hebog, a hwnnw, fel petai yn arbed iddo foddi yn nyfnder dwr y llyn tua chyffiniau Pandy’r Ddwyryd.
Calon yn y Graig
Tybed sawl gwaith bu i John Owen syllu ar yr un ddefod brydferth naturiol hon, sydd wedi ei hail chwarae yn gyson pob dydd ers cyn cof, cyn i’r diciâu ddyfod a’i gymryd ymaith yn ddyn cymharol ifanc. Brawd i’m hen-daid, Robert Owen, gof y pentre’, oedd John, a gwelir ei enw wedi ei gerfio yn yr ithfaen ar ben deheuol Carreg yr Ogof, neu Garragrogo ar lafar gwlad. Mae’n debyg i’w salwch olygu na fedrai weithio, ac o ganlyniad cafodd amser i ffurfio calon yn y graig gyda’r geiriau J. OWEN a’r flwyddyn 1898 wedi eu nodi yn daclus yng nghanol y galon.
Wrth gwrs, machlud tra gwahanol byddai ef wedi tystio yn ei amser, gan nad oedd llyn yng Nghwm Coed Rhygen yn 1898. Y Gors Goch, fel y gelwid, oedd yr olygfa o ben y graig adeg honno. Yno byddai’r pentrefwyr yn cyrchu i gynaeafu mawn ar gyfer cynhesu eu tai. Hawdd byddai dechrau trafod y gorchwyl difyr yma, hefyd y llyn a’r ffermydd oddi tano - ond rhaid gwrthsefyll y demtasiwn; traethawd am Garreg yr Ogof a’i gysylltiadau yw hwn - nid y llyn fel y cyfryw. Serch hynny, ni ellir ei osgoi yn gyfan gwbl. Gyda dyfodiad y llyn yn 1926, bu i Gweno, chwaer fy hen-daid, ysgrifennu’r rhigwm canlynol yn llyfr llofnodion ei nith, Nel:
Garrag’r Ogo’ garegog,
gwair rhos a gwair medi;
Oll o dan y dwr, biti, biti, yn te Nellie?
Tyllau Canon
Gadawn y llyn am funud, gan droi ein golygon tua wyneb copa’r graig ar yr ochr ogleddol, yno canfyddwn tua deg-ar-hugain o dyllau ebill, i gyd wedi eu cysylltu a’u gilydd trwy rychau wedi eu cynio i’r graig. Ffurfir y rhain mewn siap hirgrwn, a’u gelwir yn dyllau canon. Wrth edrych yn fanwl ar ambell dwll fe welwn ôl llosgi, y rheswm y tu ôl i hyn yw, bod y tyllau i gyd wedi eu llenwi a phowdwr du yn ogystal a’r rhychau cysylltiol, er mwyn iddynt danio mewn cyfres o un i’r llall ar achlysuron arbennig. Beth sy’n wych am y lleoliad hwn wrth gwrs yw’r garreg ateb a geir o gyfeiriad Cae Adda. Gellir dychmygu y byddai’r ffenomen naturiol yma’n effeithiol i ddyblu swn y ‘magnelau’ - 60 ergyd!
Troed y Diafol
Cyn gadael top y graig codwn ein golygon tuag at y de ac fe welwn nid nepell i ffwrdd, garreg sgwâr ei golwg, ger man a elwir yn Llyn Boddi Cathod - dim marciau am ddyfalu beth oedd yn digwydd yn fan honno!Mae’r blocyn gwenithfaen yma tua wyth troedfedd o hyd a phum troedfedd mewn lled, gydag uchder o bedair troedfedd. Ar ochr ddwyreiniol y graig gwelwn ôl ebill ymhle holltwyd darn ohoni ryw dro, yn ffodus mae hyn wedi creu stepen i ni gymryd golwg mwy manwl ar wyneb ucha’r graig. Y peth mwyaf amlwg a welir yn gyntaf yw ôl dysgl fas tua deng modfedd o ddiamedr. Yn ôl llen gwerin, ôl troed ‘y Diafol’ yw hwn - ac fe wnaeth ef hyn pan yn camu o’r blocyn i Garreg yr Ogof!
Uwchben Troed y Diafol mae tarian ddestlus wedi ei cherfio i’r graig ac o fewn y darian ceir y disgrifiad canlynol: JMR BORN 1914. Mae’n bosib mai John Meirion Roberts, Madryn House, oedd y cyfaill hwn, neu ‘Hacks’ Mei fel y gelwir ef. Cafodd ei lysenw trwy fod yn yrrwr cerbydau ‘hackney’. Roedd yn fachgen hynaws iawn yn ôl pob son.
Mae yno galon hefyd a llythrennau ynddi ar ymyl y graig i’r dde o’r darian, ond nid yw’n bosib dehongli’r manylion.
Diolch i Keith am yrru ysgrif hynod ddifyr i mewn; bydd yn ymddangos ymhob rhifyn rhwng nawr a’r Nadolig.
STINIOG YN STOMPIO ETO
STINIOG YN STOMPIO ETO
Gwyl Car Gwyllt a Stomp Stiniog
Yn dilyn llwyddiant llynedd cafwyd Stomp eto eleni, a stompar o ddiwrnod oedd hi ‘fyd! Fel y llynedd, cafwyd stondinau amrywiol ag adloniant drwy’r pnawn, ar lwyfan Radio Cymru, gan fandiau a chorau lleol. Roedd y cyflwynwyr poblogaidd Owain a Dylan yma yn darlledu’n fyw, gan roi ardal Stiniog ar y map eto, ynghyd â ffefrynnau lleol radio bro Stiniog, Tanwen, Leah, Gwil a Dafydd Ddu. Cafwyd perfformiadau cofiadwy gan Ffrisbi, Vates, Mim Twm Llai, Estella ac Anweledig, a cafwyd uchafbwynt trawiadol y jam cymunedol – Côr y Brythoniaid, plant Ysgol y Moelwyn a Mim Twm Llai. O gwmpas y maes parcio roedd nifer o stondinau, yn cynnwys stondin Menter y Moelwyn, oedd yn gwadd pobl ifanc i ymaelodi â’r grwp cymunedol Ffatri Jam, sy’n pwyso am ddatblygu Neuadd y Farchnad yn ganolfan gelfyddydol, gymdeithasol, gymunedol. Syniad gwerth ei gefnogi i’r carn.
Fel llynedd eto, coronwyd y cwbl gan gig Gwˆyl Car Gwyllt ar y llwyfan yn y nos. Cafwyd ein harwyr lleol, Anweledig, wedyn y rocars gwefreiddiol Kentucky AFC. Yna i orffen, y meistri, Geraint Jarman a’r Cynganeddwyr, a breuddwyd llawer un o weld Jarman yn chwarae’n fyw ym Mlaenau Ffestiniog yn cael ei gwireddu – a hynny ar y stryd, ar noson braf, ac am ddim! Roedd Gwˆyl Car Gwyllt wedi trefnu gig ar y llwyfan ar y nos Wener hefyd ond bu raid newid y cynlluniau ar y funud olaf a’i symud i westy’r Cwîns (dyna pam bo’r posteri’n hwyr yn dod allan!). Aeth y gig hwnnw i lawr yn dda, efo MC Saizmundo (rapiwr o’r Bala), Sleifar a Lo-Cut (rapwyr o Gaerdydd) a’r Hedcaseladz (rapwyr o Abertawe) yn cael eu dilyn gan neb llai na Llwybr Llaethog, un arall o fandiau ‘Stiniog sydd wedi gwneud eu marc yng Nghymru.
Bu hefyd noson lwyddiannus iawn yn y Tap ar y nos Iau, efo noson ‘Beirdd v. Rapwyr’, noson lle mae beirdd a rapwyr yn herio’u gilydd ar rap a cherdd. Y beirdd enillodd yn racs y tro hwn, a seren y noson oedd y bardd, Pod, a wnaeth i bawb grio chwerthin lawer gwaith. Doedd fawr neb o’r gynulleidfa wedi gweld noson fel hon o’r blaen, ond fel yr ai’r noson yn ei blaen roeddent yn ymuno yn yr hwyl gan gyfrannu eu rapiau a’u caneuon cofiadwy(!?!) eu hunain (Jiw Jeff a Paul Tom, cofiwch gadw’ch jobsys bara-menyn!).
Cystadleuaeth
Dyddiad Stomp Stiniog eleni oedd y 12ed o Fehefin, sy’n ddyddiad arbenig yn hanes Cymru. Mae wedi ei glustnodi yn Ddydd y Dywysoges Gwenllian, sef diwrnod cenedlaethol Gwenllian ferch Gruffydd ap Cynan, Brenin Gwynedd, gwraig Gruffudd ap Rhys, Tywysog Deheubarth a mam Yr Arglwydd Rhys enwog. Mewn bywyd arwrol a achubodd y Cymry rhag ddifodiant arweiniodd y rhyfelwraig hon ei byddinoedd mewn rhyfel hir yn erbyn y Normaniaid. Fe’i daliwyd, yn y diwedd, a’i dienyddio drwy dorri ei phen i ffwrdd ar faes y gad ger castell Cydweli yn 1136. Ond mae’r 12ed o Fehefin (1282) hefyd wedi’i gofnodi fel dyddiad tebygol genedigaeth tywysoges Gwenllian arall, sef Gwenllian ferch Llywelyn ap Gruffudd, Tywysog Cymru. Wedi marw ei mam, Elinor, wrth ei geni, a llofruddiaeth ei thad gan wŷr Edward I ger Llanfair ym Muallt chwe mis yn ddiweddarach, cipiwyd y baban Gwenllian a’i rhoi mewn lleiandy yn Sempringham, ac yno y bu hyd ei marw yn 54 mlwydd oed – heb wybod pwy, na beth, oedd hi. I gofio’r ddwy Wenllian a’r hyn â gynrychiolant trefnodd Gwˆyl Car Gwyllt a Menter Iaith Gwynedd gystadleuaethau arbenig i blant ysgolion ardal Llafar Bro gynhyrchu lluniau, ysgrifau a thraethodau am y ddwy dywysoges. Yr enillwyr oedd Gethin Humphries, Aron Gruffudd, Iola Wyn Jones, Lois Williams, Mared Emlyn Parry a Bethan Edwards, i gyd o Ysgol Bro Cynfal, Llan, a Llio Maddocks a Sion Tomos o Ysgol y Moelwyn. (Gyda llaw, dylai’r cryno-ddisgiau wedi eu harwyddo gan y bandiau fod wedi’ch cyrraedd erbyn i chi ddarllen hwn!).
Ar y Car Gwyllt am Llan
Gorffennwyd penwythnos y Car Gwyllt drwy fynd a’r ŵyl i lawr i Llan am y tro cyntaf ers tro byd. Cafwyd perfformiadau gwych gan fandiau ifanc gweithdai’r Gwallgofiaid a bandiau eraill o Wynedd yn y Pengwern drwy’r prynhawn. Roedd y safon uchel cyson yn syfrdannu. Mae’r bandiau yma i gyd yn siwr o gael sylw yn fuan a bydd enwau fel Cabalatsio a Gola Ola yn dod yn rhai cyfarwydd i bawb. Yn y nos cafwyd perfformiadau gan Ffrisbi, Gogz a Vates. Noson dda iawn – yn enwedig am fod Lloegar wedi colli i Ffrainc ar y ffwtbol.....Allez!
Diolch
Aeth llawer o waith i mewn i drefnu’r Stomp a’r Car Gwyllt a dylai’r fro fod yn ddiolchgar i Lleisiau (yn enwedig Lei, a weithiodd ei hun yn sâl!) a phwyllgor Gwˆyl Car Gwyllt (yn enwedig Rhys Anweleds) am gydlynnu a threfnu’r holl ddigwyddiadau. Mae’n fraint bod bandiau gorau Cymru yn dod i Flaenau i chwarae. Diolch hefyd i Radio Cymru a’r criw, Menter Iaith Gwynedd (a’r ddwy Angharad), a Complete Control Music, ac i’r holl wirfoddolwyr, cymdeithasau a chynrychiolwyr awdurdodau perthnasol a helpodd i sicrhau diwrnod, a phenwythnos, i gofio. A diolch arbenig eto eleni i fois clwb rygbi Bro am y gwaith hollbwysig o stiwardio. Heb anghofio’r cerddorion a’r cantorion, ac Arwel am drefniant cerddorol bythgofiadwy arall. Flwyddyn nesa eto, bawb!
Dewi Prysor
STOLPIA
STOLPIA
Gwerthu nwyddau yn ein chwareli
Yn ystod blynyddoedd cynnar ein diwydiant llechi nid oedd cadw at oriau gwaith swyddogol mewn bodolaeth ac er fod y gwaith yn galetach, roedd gan y chwarelwr fwy o ryddid i fynd a dod o’i waith. Mae’n anodd i ni yn yr oes hon ddychmygu sut y byddai amodau gweithio yn ein chwareli yn oes ein hen deidiau, onid yw? Pa fodd bynnag, efallai y gwelwn y darlun ychydig yn gliriach o ddarllen yr hyn sydd gan H. Menander Jones i’w ddweud yn ei atgofion am chwareli Nantlle lawer blwyddyn yn ôl, a ysgrifennwyd yn y Genedl Gymreig am 1914: ‘Yr oedd gweithio yr adeg yma a llawer o ryddid yn perthyn iddo, er ei fod yn hwy o ran oriau, ond amser rhydd ydoedd –a byddai neb yn rhedeg a cholli eu gwynt yn y bore, na dianc adref yr hwyr, yn wariog wrth bob cysgod cawnen …..Welais i ddim byd felly yn digwydd……Yr oeddynt yn cael amser i lafurio gartref ar eu tyddynnod o fewn terfynau, heb na choll na gwg stiwart. Mae rhyddid yn dwyn pleser i rwymedigaeth ac yn bywiogi anian dyn gonest yn ei waith. Dyweder a fyner amser difyr oedd hwn i’r rhai a oedd cydwybod gwaith a dyletswydd yn eu llywodraethu.’
Cawn gyfeiriadau at ryddid ein chwarelwyr ninnau yn ‘Stiniog hefyd mewn ambell nodyn yn nyddiadur Samuel Holland am yr 1820au. Dyma gyfieithu enghraifft neu ddwy am ei weithwyr yn Chwarel y Rhiw: ‘Mawrth 7, 1823 – nid oedd yr un dyn yn ei waith heddiw ac eithrio Mr.Griffith, saer. Mae hi’n Ffair Llan heddiw.’(D.S.Byddai nifer o ffeiriau yn cael eu cynnal yn ystod y flwyddyn yn y Llan ar un adeg.SabO).Ebrill 7,1824 – Euthum i fyny i’r chwarel; roedd y dynion wedi mynd i hela llwynogod’.
Y Siop Wen
Ar ddiwedd y paragraff uchod yn erthygl H.M.Jones ychwanega: ‘Yn yr un cyfnod cai masnachwyr o’r fath ag oeddynt ryddid i fynd i’r chwareli i ‘Werthu eu Nwyddau’.Yr oedd hynny yn ddigon rhesymol mewn adeg pan yr oedd siopau mor anaml a’r nwyddau’n brin.Yr wyf yn cofio fel y byddai Daniel O’Brien yn dod i’r chwarel gyda’i Siop Wen. (ystyr ‘siop wen’ yw sach wen, neu waled wen yn llawn nwyddau, neu lyfrau efallai a.y.b, ar gyfer eu gwerthu a cherid hi dros ysgwydd y gwerthwr neu ar ei gefn tra mae’n troedio o un man i’r llall. SabO)
Gwyddel oedd Daniel, a thaid y Parch. D.O’Brien Owen, Caernarfon (Credaf ei fod yn daid i O.J.Owen, Rhiwbryfdir a Siop Granville hefyd, sef perchennog y Felin Lechi Sgwennu ac awdur ‘Newfoundland yn 1900’ SabO)…..Daeth Daniel trosodd o Iwerddon yn ddyn gweddol ieuanc.Wynebodd y chwarel, a chafodd waith ym Mhenyrorsedd. Nid wyf yn gwybod pa sut weithiwr ydoedd- pa un a’i llac neu gofalus, ond fe adawodd i’r wagen, drwy ryw anffawd, gael ei thorri. Gwageni o goed a fyddai ym mhobman y pryd hynny a rhai hawdd eu torri oeddynt. Achosodd y ddamwain gryn helynt rhyngddo a’r stiwart, am y golled a wnaeth yng ngwerth y wagen. Terfynnodd yr helynt mewn ysbryd go chwerw ac fe roddodd Daniel ei waith i fyny, ac aeth i gario siop wen, gan deimlo y byddai yn wr rhydd felly ac yn feistr arno ei hun. Dysgodd Gymraeg yn lled fuan ac yn weddol gywir, heblaw ei lediaith. Daeth yn hoff o’r Cymry, ac yn ei gyfathrach â hwy, fe briododd Gymraes, ac aeth i fyw i Bryndu yn agos i’r Groeslon –os wyf yn gywir, cartref y wraig. Gwnaeth hi Fethodist bob asgwrn ohono– nid oedd ei ragorach yn unman……’
Dywed hefyd beth a fyddai Daniel yn ei werthu pan ddeuai heibio’r chwarel gyda’i siop wen: ‘Ai ar ei union i’r wal, neu y clwt-bras-hollti, a’r baich i lawr, a thaflu’r siop yn agored –“Chi eisio prynu genny fi heddi– a gwerthu rhaf iawn i chi”. Byddai ganddo hetiau, capiau, barclotiau (h.y. ffedogau) a llieiniau byrddau, a phob ryw nwydd. Cedwid rhai o’r pethau hyd y dydd hwn, yn goffadwriaeth o’r drefn hon o faelu ar bonciau y chwareli yn gystal ac yn goffadwriaeth barchus am Daniel O’Brien y Gwyddel-Gymro.’Y mae son am rai a ddeuai i chwareli’r cylch hwn i werthu ambell beth hefyd. Byddai Thomas Edwards, neu ‘Twm Ffeltiwr’fel y’i gelwid gan rai, yn dod heibio’r chwareli yn ei dro i werthu hetiau a deunydd ffelt. Mewn blwch hir naw troedfedd o hyd wedi ei strapio ar ei gefn y byddai Thomas Edwards yn cario ei hetiau i’r gwahanol leoedd. Nid wyf yn hollol sicr,ond rwyf yn rhyw feddwl bod merched o Benrhyn-deudraeth yn galw yn ein chwareli o dro i dro i werthu cocos hefyd. Ceir hanes rhai yn cael damwain arw pan oeddynt ar eu ffordd adref ar y lein bach yn ‘Atgofion am Danygrisiau’ gan David Owen Hughes- er nad yw’n dweud mai yn y chwarel y buont yn gwerthu chwaith.
Byddai un yn gwerthu baco yn chwareli Dyffryn Nantlle, sef Robert William, neu ‘Robin y Baco’. Cludai’r baco mewn basged , a baco siag yn unig a fyddai ganddo o hyd ar gyfer y gweithwyr. Cariai lwythi ohono i wahanol rai a hynny yn wythnosol, a byddai wedi ei bwyso yn barod i hanner owns, ownsus, dwy, tair a phedair owns fel byddai’r galw. Wrth gwrs, byddai llawer o’r gweithwyr yn cnoi baco y pryd hynny ond mae’r arferiad hwn wedi mynd heibio yn ardaloedd y chwareli ers blynyddoedd…onid yw? Tybed, pwy sydd yn cofio rhai yn cnoi baco yn ein chwareli ni yn y Blaenau ‘ma? Os nad wyf yn cyfeiliorni, credaf i mi ddarllen, neu glywed rhywun yn dweud rhywdro, y byddai un gwr yn dod heibio’n cloddfeydd i werthu ffyn, ffyn cerdded a ffyn ar gyfer stampio tyllau ebillion ayb. Os digwyddwch chi haneswyr lleol a darllenwyr brwd hen newyddiaduron a chyfnodolion ddod ar draws cyfeiriad at hyn neu rywbeth tebyg iddo, buaswn yn ddiolchgar iawn i gael clywed oddi wrthych.
(I’w barhau)
STINIOG A RHYFEL CARTREF AMERICA
STINIOG A RHYFEL CARTREF AMERICA
Er nad adolygiad o lyfr yw’r llith isod, tynnaf sylw at bytiau perthnasol ynddo sy’n cyfeirio ar ran o ddalgylch ‘Llafar Bro’.
Yng nghyfrol hynod ddiddorol Jerry Hunter ar y Cymry a Rhyfel Gartref America ‘Llwch Cenhedloedd’ (Gwasg Carreg Gwalch) rhoddir sylw i rai o Flaenau Ffestiniog oedd â chysylltiad a’r rhyfel. Ar dudalen 251 ceir cyfeiriad at Rowland Walters, brodor o’r dref a oedd wedi ennill cryn enwogrwydd fel bardd yn eisteddfodau America, dan yr enw barddol Ionoron Glan Ddwyryd. Pan ddechreuodd y rhyfel roedd Rowland yn 42 oed, ac nid ymrestrodd â’r fyddin. Ond, serch hynny bu i sawl darn o farddoniaeth o’i law ymddangos ym mhapurau Cymraeg America a’r hen wlad i atgoffa’r darllenwyr o erchyllterau’r rhyfel honno, ynghyd a marwnadau i’r dynion a gollwyd ar faes y gad. Gwelir cofnod o’r teulu ‘Walter’ yng nghofnodion cyfrifiad 1851 Blaenau Ffestiniog, yn trigo yn Cefn Faes House. Cofnodwyd fod Rowland, chwarelwr 32 oed, yn byw yno gyda’i rieni, brawd a dau wyr a wyres i’w rieni. Tybir iddo ymfudo i’r Amerig y flwyddyn ddilynol 1852. Bu farw yn Fairhaven, Vermont ym Mawrth 1884.
Gwelir cyfeiriad yn y llyfr hefyd (tt.236 i 238) at Joseph Humphrey Griffiths, genedigol o Flaenau Ffestiniog a oedd wedi ymfudo gyda’i deulu i’r Amerig pan oedd yn blentyn, ac wedi ymrestru â’r ‘5th Iowa Cavalry’ pan oedd yn 18 oed yn ôl yr awdur. Dywed iddo gael ei gymryd yn garcharor i ganolfan carcharorion rhyfel yn Andersonville, lle bu farw dan amgylchiadau erchyll, a chladdwyd ef ym mynwent y carchar. Cyhoeddwyd penillion a gyfansoddwyd gan ei dad er cof amdano yn un o bapurau Cymraeg America y cyfnod. Mae enw Joseph i’w weld ar gofnodion cyfrifiad Blaenau Ffestiniog am 1851, yn blentyn pedair oed gyda’i rieni, Humphrey a Margaret Griffiths a chwaer bump oed, yn rhif 2 Uncorn yng nghanol y dref.
Enwau eraill o’r Blaenau a ddygid i sylw yw Owen M. Thomas ac Elinor ei wraig, ‘gynt o Ddolgarregddu, Ffestiniog’, a oedd wedi mudo i Fairhaven. Yn y gyfrol ceir cyfnod o gydymdeimlad y ‘Cenhadwr Americanaidd’ â’r teulu o golli eu mab 17 oed, John, milwr gyda’r 5ed gatrawd o wirfoddolion Vermont, a laddwyd ym mrwydr Wilderness, Virginia, ar Fai 5, 1864.
Tybed a oes disgynyddion i’r teuluoed duchod yn dal i fyw yn yr ardal? Gadewch i’r ‘Llafar’ wybod os ydych yn perthyn.
V.P.W.
YCHYDIG O HANES Y BÊL-DROED YN Y BLAENAU
YCHYDIG O HANES Y BÊL-DROED YN Y BLAENAU
Allan o gofnodion y diweddar Ernest Jones
Y mis hwn, dyfyniadau, air am air, o nodiadau Ernest Jones yw'r cyfan o gynnwys y golofn:
Hanes am gêm o ryw fath yn 1883, ond ym 1886 y ffurfiwyd tîm y gellid ei ystyried fel tîm trefol. Yr oedd gemau yn digwydd rhwng y Blaenau a thimau o'r cylchoedd cyfagos yn yr 1880au. Yna, ym 1890 ffurfiwyd clwb mwy trefnus a chynhelid gemau ar gae a elwid Holland Park, ardal y Rhiw, ar odre Tomen Fawr Chwarel Holland. Yr oedd Cymdeithas Peldroed Glannau Gogledd Cymru yn cael ei sefydlu yn 1894 a'r awydd am gael clybiau peldroed yn tyfu yn Stiniog fel ymhobman arall. Bu'r Blaenau ymysg y clybiau cynharaf wrth ffurfio ym 1890 a hynny efallai oherwydd y llwyddiant mawr oedd wedi dod i ran un o fechgyn Stiniog, y Meddyg Robert Mills Roberts, un o dri mab Robert Roberts a ddewisodd meddygaeth fel gyrfa. Dechreuodd tad Dr Roberts ei yrfa yn y chwarel, ac yna bu'n athro ysgol ac yn rheolwr chwarel ac yr oedd ei fam yn hannu o deulu'r Mills, Llanidloes. Bu Robert Mills Roberts yn enwog fel peldroediwr pan oedd yn paratoi ar gyfer bod yn feddyg, a bu'n chwarae yn y gôl i Preston North End yn 1888-89. Chwaraeodd rai gemau i Stiniog ym 1890 gyda Dic Bach, Guto Cribau, Dic Gwilym Bach ac eraill. Ym 1898 symudodd Stiniog i chwarae i ardal Conglywal i ddarn o dir a gymerwyd wedyn gan chwarel Ithfaen, dros y ffordd i fynwent Bethesda. Yr oedd y cae yn Dinas, (Rhiw) yn wlyb ofnadwy a phan symudwyd i'r Manod yr anfantais oedd bod gwylwyr di-egwyddor yn 'cefnogi' oddi ar y llechweddau yn lle talu am fynd i'r cae (cyn hynny buwyd am gyfnod byr yn Nhanygrisiau). Symudwyd o'r Manod ym 1908 ac yna wedyn cwynai swyddogion Capel Bowydd. Ysgrifennodd y Parch. John Owen, Bowydd ar ran yr eglwys i'r Cyngor Dinesig i gwyno bod y chwarae peldroed o fewn ychydig lathenni i'r capel yn creu niwsans. Penderfynodd y Cyngor i alw am help yr heddlu ac i ofyn i berchennog y cae, Griffith Owen am ei gydweithrediad yntau. Yr oedd y cae dan sylw, (Parc Newborough) yn ganolog iawn ac yn eithaf gwastad ond yr oedd yn rhy fyr i gael gemau pwysig arno - gemau cystadleuaeth Gogledd Cymru, er enghraifft. Ysgrifennydd y clwb erbyn 1911 oedd John Tucker.' (i'w barhau)
Diolch i Mel ap Ior ac eraill am dynnu sylw at gamgymeriad yn yr ysgrif fis ddiwetha'. O stesion y lein fach draws y ffordd i hen orsaf B.R.- ac nid o Ddiffwys y daeth y cysgodfan i Gae Clyd. (Fy nghamgymeriad i, nid Ernest Jones.) Diolch hefyd i sawl un am ymateb yn gadarnhaol i'r erthygl, yn enwedig John Humphrey Evans o Rhyl (Dolrhedyn gynt) ar y ffôn â'i atgofion difyr am Orthin Roberts, un arall o gewri'r beldroed o'r ardal, ac eraill.
GLAW, MI DDAW FEL Y MYNN
GLAW, MI DDAW FEL Y MYNN
Golwg ysgafn dros y byd gan hen wr y Moelwyn
Sut un oedd hi i chi ta? Yr haf ‘lly: gwlyb ar y cyfan ia, ond ta waeth, roedd digon o bethau i godi’r galon doedd, rhwng Gŵyl Car Gwyllt arbennig arall, sesiwn fawr Dolgellau, a bar ar faes yr eisteddfod o’r diwedd!Er, dim pawb sy’n gwirioni ‘run fath chwaith am ‘wn i. Roedd set Geraint Jarman yn ddiweddglo gwych a chofiadwy iawn i’r Car Gwyllt, ond dyma oedd brawddeg cyntaf erthygl amdano, yng nghylchrawn Golwg wythnos yn ddiweddarach [Mehefin 24ain]: “Geraint Jarman oedd prif artist Gŵyl Car Gwyllt, Blaenau Ffestiniog eleni, ond roedd yn well ganddo drafod taith yn ôl traed cerddor arall.” A dyna fo! Diolch, Ger! Dônt côl ys…
Am y sesiwn fawr, fues i ddim yno fy hun, (gorfod talu rwan ‘dwyt!) ond eisteddais i lawr yn eiddgar i weld arwyr Dawns y Glaw yn mynd trwy’u pethau ar y bocs. Och a gwae, roedd yr ‘ogia bron yn llythrennol anweledig, a ‘mond un gân gafwyd; gwell oedd gan s4c roi eu holl sylw i Cerys Mathews. Os am driniaeth seicoffantig ar y cyfryngau Cymraeg, dim ond troi eich cefn ar Gymru a symud i fod yn sgodyn bychan iawn ym mhwll enfawr Nashville sydd raid mae’n debyg. Fi sydd, ynta’ oedd perfformiad cyn-gantores Catatonia yn ddiawledig o wael? Roedd y gynulleidfa yn gwbl fflat, a neb i’w weld yn nabod y caneuon nac yn dod i hwyl. Ond os oedd y canu’n wael, roedd y sylwebaeth gan pundits dwy a dima’ s4c yn ddigon i roi’r pych i sant. A hwnnw, Twm Morys, ar ôl ei sgwarnog arferol yn dweud wrth Cerys mai dyna’r peth gorau iddo weld yn y sesiwn erioed! Be’?! Ych-a-fi.
Bu grwpiau y sesiynau gwallgofiaid yn gadael eu marc ar gystadleuaeth grwp newydd eleni, gan ymestyn dylanwad Stiniog ar y sîn roc, a bu Anweledig a Frizbee yn y stiwdio. Hirnos, albym cyntaf hogia Llan welodd olau dydd gynta’ ac mae wedi bod yn boblogaidd iawn ar y radio, ac wedi cael adolygiadau ffafriol ar wefan unarddeg.com a gwefan C2. “Mae nhw'n fand byw anhygoel…..gyda llond trol o ganeuon cofiadwy”, ac meddai un: “Mae 'Dora Gusan' a 'Ti' yn ddwy gân anhygoel o wych, a 'dw i'm yn meddwl y gwna i fyth ddiflasu arnyn nhw”.Cryno ddisg o 5 cân ydi Byw, gan Anweledig, ac er na chefais fy nwylo ar gopi eto, mae Tikki Tikki Tembo wedi bod yn fy mhen ers wythnosau rwan, a gallwn ddisgwyl y safon uchel arferol. Gyda lwc, bydd adolygiad yn y rhifyn nesa.
Llyfr Robin Llywelyn ennillodd wobr goffa Daniel Owen yn Steddfod eleni, yn dilyn hynt a helynt cyn-filwr o Stiniog yn eisteddfod Meifod. Mae’n nofel digon diddorol a hawdd ei ddarllen, ond chlywis i neb yn y Blaenau yn dweud ‘glaswallt’ a ‘colag’. Hollti blew e’lla: prynwch o i weld eich hun. Roedd yr awdur yma ymysg ciwad o feirdd a gwladgarwyr a ddangoswyd yn mwynhau peint yn y bar ar faes yr eisteddfod rhyw ddiwrnod yno. Diddorol eu bod i gyd yn yfad y stwff du gwyddelig ‘na sy’n blasu fel triog a dail tafol. Y ddau gwrw arall oedd ar gael yn y bar oedd Brains – o Gymru, a chwrw Carreg –o wlad Belg OND, gan gwmni o Gymru. Go dda rwan hogia ni.
Tra bu hi’n bwrw, cefais gyfle i wylio DVD C’mon Midffild 5. Cawsom adolygiad o hwn yn atodiad Pastwn yn y rhifyn diwethaf ac meddai’r adolygwr “mae’n fain arna’i am feirniadaeth”. Rhown ni gynnig arni ta! Mae’r pennodau yn ddi-fai wrth reswm; dyma gomedi Cymraeg ar ei orau. Ond, dim ond tri sydd ar y DVD cyfan! A hyn mewn dyddiau pan geir ffilmiau pedair awr, gyda thrac sain mewn 4 iaith; sylwebaeth lawn gan y cyfarwyddwr, a hyd at ddwyawr o ddeunydd ychwanegol wedyn!! Tri phennod! Mae’r peth yn ddigywilydd uffernol. Rip-off byddai rhai yn ddweud! Fel ddywed pastwn, mae’r ddau eitem ‘bonws’ (ha!) yn wastraff llwyr o amser. Gwyddai cwmni Sain bod cynulleidfa parod yno, yn fodlon gwario ffortiwn eto, ar ben y set cyfa o fideos sydd ganddynt. Os na fydd o leia pump neu chwech pennod ar DVD 6, byddai’n well gen i roi fy nhrwyn mewn nyth cacwn na’i brynu.
Ta waeth, o leia mae’r tymor rygbi yn ail ddechrau rwan tydi. Er ges i dipyn o sioc wrth ymweld â gwefan y WRU wsos dwytha hefyd. Un o’u prif hysbysebion nhw ydi un am gêm gyfrifiadur am dîm buddugoliaethus Lloegr, gyda baner san Sior yn chwifio’n amlwg ar ben y dudalen! Anffodus.
Dwn ‘im os ydi fy nghlyw yn dirywio hefyd, ond mi daerwn imi glywed gwasanaeth newyddion Radio Cymru yn galw Equatorial Guinea y dydd o’r blaen yn Gini Gynadleddol. Be nesa’. Eto, byddai’n dda clywed bod y pleidiau gwleidyddol yn cynnal eu cynadleddau hydrefol yno deud ‘gwir. Ydi o rywle wrth ymyl triongl Bermiwda dudwch? Gallwn ond freuddwydio.
Wel, fel ddywed Gareth Glyn bob dydd ar y Post Prynhawn, ‘mi allwch ddweud ei bod hi mwy neu lai, bron iawn yn union ychydig eiliadau nes y bydd hi ddau funud a hanner cyn chwarter awr wedi pump; ar ei ben. Toc’, felly mi gauaf ei ben o am rwan ta, ond daliwch i gredu yn y cyfamser.
ENNILL ETO
ENNILL ETO
Llongyfarchiadau gwresog i ysgrifennydd ein papur bro ar ei lwyddiant yn y Genedlaethol yng Nghasnewydd. Dyma’r trydydd tro, i mi gofio, i Vivian ddod i’r brig yn y Brifwyl. Ym Môn yn 1999 enillodd gyda’i gerdd ‘Gwylau’, gan dderbyn cryn ganmoliaeth oddi wrth y beirniad. Yna, yn Ninbych ddwy flynedd yn ddiweddarach, dyfarnwyd ei gyfres o chwe limrig yr orau allan o un-ar-bymtheg o gystadleuwyr. Eleni, daeth eto’n fuddugol mewn cystadleuaeth oedd yn gofyn am gasgliad o gerddi hwyliog. Yn anffodus, ni chafodd y cerddi hynny eu cynnwys yng nghyfrol y ‘Cyfansoddiadau’, felly does ond gobeithio y cawn ni gyfle i’w darllen nhw yn nhudalennau ‘Llafar Bro’, a hynny’n fuan. Da iawn, Vivian. Tipyn o gamp!
G.V.J
DYLAN ROWLANDS - TELYNOR PORTMEIRION
DYLAN ROWLANDS - TELYNOR PORTMEIRION
Adolygiad gan Caryl Thomas
Ers deng mlynedd bellach, mae Dylan Rowlands wedi bod yn canu’r delyn yng ngwesty Portmeirion. i bawb sy’n gyfarwydd â’r pentre unigryw mae’n anodd dychmygu lle mwy godidog a hudolus, ac heb os nac oni bai, mae’r delyn a’i thinc swynol yn gweddu i’r lleoliad a’r naws arbennig a greir yno. Mae miloedd yn ymweld â’r pentre bob blwyddyn o bob cwr o’r byd, ac yn cael eu diddanu a’u swyno gan ddawn Dylan ar y delyn.
Mae Dylan wedi sylweddoli ers blynyddoedd pwysigrwydd dewis cerddoriaeth addas sy’n galluogi ei gynulleidfa i ymlacio, a dyma a glywn yn ei gryno ddisg cyntaf. Mae yma gasgliad bendigedig o ganeuon - yr hen ffrefrynnau Cymreig megis ‘Dafydd y Garreg Wen’, ‘Suo Gân’ a ‘Bugeilio’r Gwenith Gwyn’, yn ogystal ag alawon newydd cerdd dant sydd efallai ddim mor gyfarwydd i’r glust, ond yn bendant yn hyfryd i’w clywed ac yn haeddu cael eu cynnwys. I’r rheiny sy’n hoffi cerddoriaeth Andrew Lloyd Webber, mae yma ddwy o’i ganeuon mwyaf enwog ‘All i ask of you’ a ‘Pie Jesu’, a hefyd teyrnged i fiwsig clasurol gyda ‘Canon Pachabel’ a ‘Panis Angelicus’.
Dylan ei hun sydd wedi trefnu pob cân ar y CD, a thrwy wneud hynny wedi llwyddo i greu cyfanwaith llwyddiannus ac unigryw. Mae ei bersonoliaeth yn tanlinellu’r gerddoriaeth, ac mae’n bleser gwrando ar ei harmonïau dyfeisgar ac amrywiadau celfydd. Nid darllen difeddwl nodyn wrth nodyn, mesur wrth fesur sydd yma, ond dyfeisiwr naturiol wrth ei grefft. Mi ddylai’r CD yma ysgogi ac ysbrydoli’n telynorion ifainc i ddatblygu ymhellach pan yn trefnu rhai o’n halawon. Mae sain y delyn Lyon & Healy yn fendigedig, a rhaid llongyfarch y tîm cynhyrchu ar glirdeb a safon y recordio.
Pleser o’r mwyaf yw gwrando ar y CD hon - mae’n haeddu lle mewn unrhyw gasgliad. Mae’n hen bryd i un o delynorion mwyaf prysur Cymru ddod i’r amlwg fel unawdydd, a chael y cyfle i ddangos ei ddawn nid yn unig i’r genedl gartref, ond hefyd i’w gefnogwyr ledled y byd.
ANGLADD ARBENNIG
ANGLADD ARBENNIG
Heddiw rydym yn galaru dros ymadawiad ffrind annwyl o’r enw ‘Synnwyr Cyffredin’ oedd wedi bod hefo ni am flynyddoedd lawer, a diolch i dap coch biwrocratiaeth am golli cofnodion ei enedigaeth, doedd neb yn siwr iawn o’i oedran.
Caiff ei gofio am feithrin gwersi gwerthfawr fel gwybod pryd i ddod i mewn o’r glaw, ac mai yn y bore ma’i dal hi, ac nad ydyw bywyd byth yn deg. Roedd yn byw bywyd syml, fel byw heb deganau moethus, os oeddynt yn costio mwy na’r cyflog oedd yn dod i mewn, strategaeth rhiaint ddibenadwy, hefo’r oedolion ac nid y plant yn rheoli.
Dechreuodd ei iechyd ddirywio pan ddaru dyn anghofio ei safle a meddwl ei fod yn feistr ac arglwydd ar yr holl fysawd; ac yn wir yn ddigon digywilydd i fentro ei law ar greu bodau dynol. Yn y dechreuad y gair oedd Synnwyr Cyffredin, ond daeth pobl dda i’r amlwg (dogooders) a chreu rheoliadau i warchod y ddihiryn ar draul y gwan a’r diniwed.
Daeth P.C. (politically correct) i rym i wneud yn siwr nad oedd plant bach Ysgol Sul a hawl i son am Dduw a Iesu Grist, rhag ffieiddio dieithriaid yn eu mysg. Gorchmynwyd athrawon i beidio ymyrryd a disgyblion oedd yn sal neu wedi brifo.
Yn derfynol collodd Synnwyr Cyffredin yr awydd i fyw pan ddaeth y Deg Gorchymyn yn gontraband; yr elgywsi a’r capeli yn fusnesau, a’r drwg-weithredwyr yn cael eu trin yn well na’r dioddefwyr. Rhoddodd y ffidl yn y to pan ddaru rhyw berson fethu a sylweddoli fod paned o goffi yn boeth, ac ar ol ei arllwys ar ei lin derbyniodd iawndal sylweddol.
Rhagflaenwyd Synnwyr Cyffredin gan ei rieni - Gwirionedd ac Ymddiriedolaeth, ei wraig - Doethineb, ei ferch - Cyfrifoldeb, a’r mab - Rheswm. Goroeswyd ef gan ei ddau gefnder - Fy Hawliau a Chwynfanwr.Gan mai ond ychydig oedd yn ymwybodol o’i ymadawiad, nid oedd llawer yn bresennol yn ei angladd.E.G.W.
